Lênh đênh trên con tàu Latouche Tréville, đi khắp năm châu bốn biển, dấn thân vào những công việc khổ sai để nuôi chí lớn, Hồ Chí Minh đã gặp và thấm nhuần tư tưởng Lênin về vị trí, vai trò, chức năng của báo chí cách mạng đối với sự nghiệp cứu nước, giải phóng dân tộc và xây dựng đất nước phồn vinh. Cuối năm 1917, khi trở lại nước Pháp, Người bắt tay vào làm báo.
Những ngày đầu, Hồ Chí Minh được Longuet (cháu ngoại của Karl Marx, làm việc ở báo Sinh hoạt công nhân) nhiệt tình chỉ dẫn nghiệp vụ báo chí đơn giản. Từ những bài báo ngắn, dần dà, những bài viết của Bác dài hơn, chuẩn hơn. Từ những mẩu tin, bài, tư liệu tản mạn có chủ đề nhỏ, Hồ Chí Minh viết thành các bài chủ đề lớn, tập trung. Ban ngày Bác đi làm, tối tham gia mít tinh, biểu tình, vận động cách mạng, đêm lại ngồi cặm cụi viết báo.
Ngày 28/6/1919, hội nghị các nước thắng trận trong Chiến tranh Thế giới lần thứ nhất khai mạc tại Versailles. Thay mặt những Việt kiều yêu nước, Bác viết và gửi đến hội nghị bản yêu sách 8 điểm đòi quyền lợi cho nhân dân Việt Nam. Đây cũng là bài viết nổi tiếng đầu tiên của Hồ Chí Minh được cơ quan ngôn luận Đảng Xã hội Pháp đăng dưới nhan đề “Quyền các dân tộc”. Trong bài này, mạnh bạo đưa ra 8 yêu sách thiết thực, Hồ Chí Minh đấu tranh đòi Chính phủ Pháp phải thừa nhận các quyền độc lập tự do, dân chủ và quyền bình đẳng của dân tộc Việt Nam, trong đó có quyền tự do tư tưởng và tự do báo chí...
Năm 1921, Hồ Chí Minh cùng một số chính khách thành lập Hội Liên hiệp Thuộc địa; năm 1922, lập ra Le Paria (Người cùng khổ) là cơ quan ngôn luận của Hội. Le Paria thể hiện tinh thần đoàn kết và giải phóng con người, số đầu tiên xuất bản ngày 1/4/1922. Nguyễn Ái Quốc trở thành nòng cốt của tờ báo: Vừa là biên tập viên chính, vừa là phóng viên, nhiếp ảnh viên kiêm việc tổ chức, quản lý, phát hành. Bác đã viết tới 38 bài cho tờ báo này.
Tháng 11/1924, Bác được Quốc tế Cộng sản phân công về Quảng Châu (Trung Quốc), tổ chức huấn luyện cán bộ cách mạng, thành lập Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí hội. Cơ quan ngôn luận của Hội là Báo Thanh niên, trụ sở đóng tại số nhà 13A, đường Văn Minh, Quảng Châu, Trung Quốc.
Báo Thanh niên ra số đầu tiên vào ngày 21/6/1925, đến tháng 4/1927 ra đều đặn được 88 số (kỳ) bằng tiếng Việt, in trên giấy sáp. Bác vừa là người trực tiếp chỉ đạo, vừa là người biên tập, trình bày, vừa tham gia viết nhiều bài chính luận sắc bén. Báo in xong chuyển về nước bằng đường thủy, tới các tổ chức cảm tình của Hội, các chi bộ, các cơ sở Việt kiều ở Pháp, Thái Lan, Nga...
Tháng 12/1926, Bác lập ra báo Công nông cho giai cấp công nhân và nông dân nước ta. Tháng 1/1927, báo Lính kách mệnh (tiền thân của báo Quân đội nhân dân ngày nay) dành cho đội ngũ chiến sĩ cách mạng được Bác sáng lập. Các báo này đều xuất bản chủ yếu bằng tiếng Việt, nhưng còn có cả một số tin, bài bằng tiếng Trung, Pháp, Anh..., hình thức mới mẻ mà gần gũi, nội dung phong phú nhưng luôn bám sát các chủ trương, mục tiêu cách mạng.
Từ sau sự kiện thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam 3/2/1930, những tờ báo riêng rẽ của các tổ chức đảng trước đây được đình bản để tập trung cho xuất bản báo Tranh đấu và tạp chí Đỏ, những số đầu phát hành vào tháng 8/1930. Trong thời kỳ này, với nhiều bút danh khác nhau, Bác còn cộng tác với các báo tiến bộ trong nước, đồng thời viết hàng loạt bài cho những tờ báo cách mạng nổi tiếng thế giới như: L' Humanité (Nhân đạo) của Đảng Cộng sản Pháp; La Vie d'Ouvriers (Đời sống thợ thuyền) của Liên đoàn Lao động Pháp; Mezdunarodnaia Telegramma (Điện tín Quốc tế) của Quốc tế Cộng sản III; Pravda (Sự thật) của Đảng Cộng sản Liên Xô...
Tháng 1/1941, Bác về nước, chỉ đạo Hội nghị Trung ương 8 thành lập Mặt trận Việt Minh, cho ra tờ báo Việt Nam độc lập (năm 1941) và báo Cứu quốc (năm 1942). Sau Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ II tháng 2/1951, Bác chỉ đạo thành lập báo Nhân dân - cơ quan ngôn luận của Đảng. Chỉ riêng với báo Nhân dân, từ số 1 ngày 11/3/1951 đến số 5526 ngày 1/6/1969, Bác đã gửi đăng 1.206 bài viết với 23 bút danh khác nhau.
Bác đặc biệt quan tâm đến sự nghiệp phát triển báo chí cách mạng Việt Nam và việc đào tạo đội ngũ cán bộ làm báo. Bằng kiến thức và kinh nghiệm của mình, Bác tận tâm chỉ dẫn nghiệp vụ cho các nhà báo như một đồng nghiệp, một người bạn, người anh, người thầy. Ngày 17/8/1952, trong buổi nói chuyện với cán bộ báo chí tại Trường Chỉnh Đảng Trung ương ở Việt Bắc, Bác nêu 4 vấn đề cơ bản: “Viết cho ai? Viết để làm gì? Viết cái gì? Viết như thế nào?” và đưa ra cách giải quyết cặn kẽ, phù hợp các vấn đề đó.
Theo Bác, “Báo chí của ta đã có một địa vị quan trọng... Cho nên làm báo phải hết sức cẩn thận về hình thức, về nội dung, về cách viết”. Bác luôn căn dặn các nhà báo “Phải viết gọn, rõ ràng, vắn tắt. Nhưng vắn tắt không phải là cụt đầu, cụt đuôi mà phải có đầu, có đuôi... Viết phải thiết thực, “nói có sách, mách có chứng'”, tức là nói cái việc ấy ở đâu, thế nào, ngày nào, nó sinh ra thế nào, phát triển thế nào, kết quả thế nào?”.
Tại Đại hội lần thứ III Hội Nhà báo Việt Nam tháng 9/1962, Bác thẳng thắn phê bình những khuyết điểm của báo chí nước nhà bấy giờ: “Bài báo thường quá dài, “dây cà ra dây muống”; không phù hợp với trình độ và thời gian của quần chúng”; “Thường nói một chiều và đôi khi thổi phồng thành tích, mà ít hoặc không nói đúng mức đến khó khăn và khuyết điểm của ta”; “Đưa tin tức hấp tấp, nhiều khi thiếu thận trọng”; “Thiếu cân đối: tin nên dài thì viết ngắn, nên ngắn thì viết dài, tin để sau thì để trước, nên trước lại để sau”; “Khuyết điểm nặng nhất là dùng chữ nước ngoài quá nhiều và lắm khi dùng không đúng”...
Bên cạnh sự rèn giũa nghiêm khắc cho các nhà báo, Bác luôn khẳng định giá trị to lớn của báo chí cách mạng. Với Bác, “Báo chí là công cụ tuyên truyền, cổ động, tổ chức, lãnh đạo”; “Báo chí là vũ khí sắc bén, nhanh nhạy, đại chúng, phục vụ kịp thời”.
Về vai trò quan trọng của báo chí cách mạng, Bác nói: “Tờ báo Đảng như những lớp huấn luyện giản đơn, thiết thực và rộng khắp. Nó dạy bảo chúng ta những điều cần biết làm về tuyên truyền, tổ chức, lãnh đạo và công tác. Hàng ngày nó giúp nâng cao trình độ chính trị và năng suất công tác của chúng ta. Nếu ai cắm đầu làm việc mà không xem, không nghiên cứu báo Đảng thì khác nào nhắm mắt đi đêm, nhất định sẽ lúng túng, vấp váp, hỏng việc. Vì vậy, cán bộ trong Đảng và ngoài Đảng, toàn thể đảng viên và cốt cán cần phải xem báo Đảng”.
Suốt hơn nửa thế kỷ gắn bó với báo chí, Bác để lại một sự nghiệp đồ sộ: Trên 2.000 bài viết của Bác với hàng trăm bút danh khác nhau đã được đăng ở nhiều báo trong, ngoài nước bằng tiếng Việt, Pháp, Trung, Nga, Anh... đóng góp to lớn vào sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc và nhân loại bị áp bức trên thế giới. Những di sản ấy còn mãi với thời gian.
Cũng như, không chỉ khai sinh báo chí cách mạng nước nhà, những tư tưởng, định hướng, những lời chỉ dạy của Bác dẫu ở những thời điểm cách xa hiện nay nhưng luôn mang tính thời sự, thời đại, kể cả trong sự vận động mạnh mẽ của xu hướng báo chí hiện đại thì những vấn đề mang tính nguyên lý và chân lý vẫn vẹn nguyên giá trị trường tồn. Và như vậy, ở lĩnh vực báo chí, Người không chỉ là một nhà báo, mà là một nhà báo lớn - một nhà báo vĩ đại của dân tộc và thế giới.
TS. Nguyễn Anh Hùng