Bài học về ứng phó chính sách trong bối cảnh bất thường

Kể từ khi trường hợp đầu tiên nhiễm Covid-19 được phát hiện tại nước ta, ngày 23 tháng 1 năm 2020, đến khi chúng ta dần khống chế, kiểm soát được dịch đại dịch Covid-19 đã tác động tiêu cực kinh tế vĩ mô, ảnh hưởng lớn đến đời sống hàng ngày của người lao động và hộ gia đình. Khảo sát của Tổ chức lao động quốc tế (ILO)[1]  cho thấy ¼ doanh nghiệp (DN) tham gia khảo sát đã phá sản hoặc tạm ngừng kinh doanh. Khoảng 2/3 số DN đã áp dụng các biện pháp cắt giảm chi phí lao động. Đối với các DN vẫn hoạt động, các biện pháp giảm chi phí như cho NLĐ nghỉ việc không lương hoặc giảm giờ làm đã tác động đến trên 30% NLĐ. Hơn một nửa số DN lo ngại sẽ phải đóng cửa nếu cuộc khủng hoảng kéo dài thêm 3 tháng nữa. Người lao động (NLĐ) tạm thời và trong ngắn hạn dễ bị tổn thương nhất trước các biện pháp cắt giảm chi phí của DN. Tác động đối với lao động nữ và gia đình rất nặng nề. Có tới 83% lao động nữ cho biết họ bị giảm thu nhập hoặc mất việc làm; trong số đó 32,3% là người kiếm tiền chính hoặc duy nhất trong gia đình…Đây được coi là tình huống bất thường, chưa có tiền lệ trong ứng phó và phản ứng chính sách.

Kế hoạch ứng phó Covid-19 thể hiện phản ứng đa ngành của Chính phủ Việt Nam đối với cuộc khủng hoảng, được ban hành lần đầu vào ngày 20 tháng 1, liên tục được cập nhật, thích ứng với hoàn cảnh, hướng đến bảo vệ người dân, doanh nghiệp và ổn định kinh tế vĩ mô. Các chính sách này bao gồm gói bảo trợ xã hội trị giá 62 nghìn tỷ đồng (tương đương 2,6 tỷ đô la Mỹ ) với hỗ trợ bằng tiền mặt cho những người dễ bị tổn thương nhất và người lao động bị mất việc làm, hỗ trợ 1 triệu đồng/tháng cho mỗi hộ gia đình hoặc người lao động bị mất việc làm không chính thức) từ tháng 4 đến tháng 6 năm 2020 và tác động đến các doanh nghiệp vay tín dụng lãi suất thấp để trả lương cho công nhân (Quyết định 15/2020/QĐ-TTg. Phản ứng chính sách tập trung vào năm trụ cột: 1) đảm bảo các dịch vụ y tế thiết yếu sẵn có và bảo vệ hệ thống y tế, 2) giúp mọi người đối phó với nghịch cảnh thông qua bảo trợ xã hội và các dịch vụ cơ bản, 3) bảo vệ việc làm, hỗ trợ các doanh nghiệp vừa và nhỏ, và người lao động khu vực phi chính thức thông qua các chương trình ứng phó và phục hồi kinh tế, 4) hướng dẫn sự gia tăng trong kích thích tài chính và tài chính để làm cho các chính sách kinh tế vĩ mô hoạt động cho những người dễ bị tổn thương nhất và tăng cường các phản ứng đa phương và khu vực và 5) thúc đẩy sự gắn kết xã hội và đầu tư vào các hệ thống ứng phó và phục hồi do cộng đồng lãnh đạo. Điều quan trọng là phải áp dụng một cách tiếp cận toàn diện để quản lý khủng hoảng, vượt ra ngoài nhu cầu kinh doanh và ngân sách trước mắt, đồng thời tập trung vào con người.

1. Đầu tư vào con người, xây dựng văn hóa bao dung, tương trợ và bình tĩnh trong mọi tình huống bất ngờ.

Đầu tư và triển khai đội ngũ nhân sự chuyên nghiệp (giáo viên, cán bộ y tế và cộng tác viên, nhân viên xã hội, người chăm sóc, nhân viên của các trung tâm bảo trợ xã hội, viện dưỡng lão, nhân viên lâm sàng được đào tạo chuyên nghiệp để cung cấp các dịch vụ tư vấn và giám định sức khỏe tâm thần, đặc biệt là ở cấp tỉnh và huyện). Cần xem xét cẩn thận bất kỳ sự thu hẹp biên chế nào đối với nhân viên tuyến đầu trong bối cảnh cải cách hành chính công để đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng. Tăng cường hợp tác, công nhận và hỗ trợ chính thức hơn các mạng lưới cộng đồng và tình nguyện viên, những người cung cấp thông tin và hỗ trợ đồng đẳng cho cộng đồng trong nhiều lĩnh vực xã hội.

Duy trì đầu tư liên tục vào phát triển vốn con người, đặc biệt thông qua việc cung cấp các dịch vụ xã hội cơ bản thiết yếu có chất lượng, công bằng và dễ tiếp cận, tập trung vào các khu vực chưa được phục vụ để giải quyết sự bất bình đẳng và chênh lệch trong thụ hưởng chính sách.

Trong nhà trường, cần giáo dục các em học sinh về tâm thế bình tĩnh khi xảy ra tình huống bất thường. Trong các thông điệp truyền thông suốt quá trình chống dịch chúng ta luôn lặp lại thông điệp “Bình tĩnh sống để chống dịch lâu dài”. Như vậy chỉ có sự bình tĩnh chúng ta mới hành động sáng suốt, từng bước thích ứng với hoàn cảnh và vượt qua nghịch cảnh. Học tập kinh nghiệm của Nhật Bản, khi xảy ra động đất, sóng thần, người dân luôn bình tĩnh và trật tự, không hoảng loạn. Điều này, do sự giáo dục trong thời gian dài, không dễ gì có được trong một sớm, một chiều.

Trong đại dịch chúng ta đã chứng kiến được tinh thần tương thân, tương ái, hỗ trợ của từng người dân, của cộng đồng đối với nhau, giúp những người khó khăn trong cơn hoạn nạn. Nét đẹp trong truyền thống văn hóa này, cần được củng cố và phát huy trong thời gian tới. Huy động và phát huy sức mạnh cộng đồng cũng là cách chúng ta phát huy sức mạnh tổng thể. Lịch sử phát triển nước ta cho thấy, các cộng đồng có vị trí, vai trò quan trọng không chỉ trong các hoạt động kinh tế, mà còn tham gia trực tiếp vào các hoạt động xã hội, gìn giữ an ninh, trật tự, đối phó với những hiểm nguy, thiên tai, dịch bệnh xảy ra bất thường[2].

2. Có chính sách hỗ trợ kịp thời những người dễ bị tổn thương, nhóm xã hội yếu thế,” không để ai bị bỏ lại phía sau”, đồng thời hỗ trợ các cán bộ tuyến đầu

Ngày 06/11/2021, Phó Thủ tướng Lê Minh Khái ký ban hành Quyết định 33/2021/QĐ-TTg sửa đổi Quyết định 23/2021/QĐ-TTg quy định về thực hiện một số chính sách hỗ trợ người lao động và người sử dụng lao động gặp khó khăn do đại dịch COVID-19. Trước đó, Chính phủ ban hành Nghị quyết 126/NQ-CP sửa đổi Nghị quyết 68/NQ-CP ngày 1/7/2021 về hỗ trợ người lao động và người sử dụng lao động gặp khó khăn do COVID-19.

Trong các tình huống bất thường cần quan tâm đến những người dễ bị tổn thương, nhóm xã hội yếu thế. Nghiên cứu về phản ứng chính sách của nhóm các nhà khoa học Đại học Kinh tế quốc dân[3] cũng chỉ ra cần quan tâm đến các chính sách an sinh xã hội trong tình huống này. Các chính sách an sinh xã hội như chi trả bảo hiểm thất nghiệp, hỗ trợ người bị tạm thời ngưng việc, trợ cấp cho người nghèo, người bị mất kế sinh nhai…cần phải được ưu tiên hàng đầu về nguồn lực và thực hiện nhanh chóng, đặc biệt là nếu bệnh dịch tái bùng phát trong nước. Các chính sách hỗ trợ cần phải bao phủ được những nhóm đối tượng dễ bị tổn thương - người lao động trình độ thấp và lao động trong khu vực phi chính thức khi họ chiếm một tỷ trọng lớn, dễ tổn thương, chịu tác động nặng nề nhất, tốc độ suy giảm thu nhập nhanh nếu kinh tế rơi vào suy thoái.

Cung cấp an ninh lương thực và hỗ trợ sinh kế, hướng đến các gia đình không thuộc diện được hưởng trợ cấp xã hội của chính phủ và mới thoát nghèo. Với tỷ lệ thất nghiệp đang gia tăng, những gia đình này sẽ phải vật lộn để đảm bảo lao động hàng ngày để trang trải cuộc sống của họ. Chương trình hỗ trợ tiền mặt sẽ ưu đãi và phù hợp để hỗ trợ an ninh lương thực và sinh kế vì nó có thể linh hoạt để đáp ứng các nhu cầu đa dạng và cho phép các gia đình thụ hưởng sở hữu sự hỗ trợ. Cần theo dõi liên tục tình hình an ninh lương thực để kịp thời ứng phó.

Covid-19 là một cuộc khủng hoảng về con người và phát triển đã gây ra hiệu ứng chưa từng có và thậm chí là cấp số nhân ở Việt Nam, ảnh hưởng đến mọi tầng lớp xã hội. Những người đã ở bên lề xã hội là mối quan tâm chính trong bối cảnh các biện pháp ứng phó và phục hồi để đảm bảo không ai bị bỏ lại phía sau. Một loạt các tác động đã được quan sát giữa các nhóm người khác nhau, với các điểm dễ bị tổn thương và bất bình đẳng phổ biến như nghèo đói, cơ hội sinh kế mong manh và bản chất của việc làm, khả năng tiếp cận các dịch vụ chính, vị trí địa lý, giới tính. Ngoài phản ứng với Covid-19, đây là cơ hội để cùng nhau tìm hiểu cách cải thiện chuẩn bị và ứng phó với các tình huống khẩn cấp.

Đối với các cán bộ, nhân viên tuyến đầu chống dịch, cần quan tâm động viên họ kịp thời, cả về cật chất và tinh thần. Một số chính sách dành cho các cán bộ, nhân viên chống dịch như: Áp dụng mức phụ cấp ưu đãi nghề 100% đối với cán bộ y tế dự phòng, y tế cơ sở là nội dung được đề cập tại Nghị quyết 38/NQ-CP ngày 17/3/2022 về Chương trình phòng, chống dịch COVID-19. Nghị quyết 12/2021/NQ-UBTVQH15 quy định chế độ chính sách (tiền lương, phụ cấp,…) đối với người được điều động, huy động tham gia phòng, chống dịch bị nhiễm COVID-19; người phải cách ly y tế sau thời gian làm việc tại các cơ sở thu dung, điều trị COVID-19. Nghị quyết 145/NQ-CP: Phụ cấp chống dịch tối đa 450.000 đồng/người/ngày. Làn sóng các cán bộ y tế, giáo dục chuyển việc sau dịch, một mặt phản ánh qui luật thị trường trong cung – cầu lao động, mặt khác cũng phản ảnh các quan tâm, chế độ đãi ngộ của chúng ta chưa tương xứng với những hy sinh, công sức họ bỏ ra và chúng ta cần có sự xem xét đầy đủ, thấu đáo trong thời gian tới.

3. Phát huy sự chủ động của người dân, doanh nghiệp và chính quyền địa phương

Trong thời kỳ bùng phát dịch, chúng ta đã phát huy hiệu quả phương châm "4 tại chỗ", trong đó giao nhiệm vụ cụ thể cho các sở, ngành, cơ quan, đơn vị, Ủy ban nhân dân huyện, thành phố, Ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn tiếp tục thực hiện nghiêm 05 nguyên tắc chống dịch “Ngăn chặn, phát hiện, cách ly, khoanh vùng, dập dịch”, bảo đảm nhanh chóng ổn định tình hình; nâng cao trách nhiệm của người đứng đầu các cấp, lãnh đạo đơn vị, địa phương trong việc chủ động thực hiện các biện pháp phòng, chống dịch COVID-19 theo phương châm "4 tại chỗ". Để ứng phó kịp thời, hiệu quả phòng chống dịch Covid-19, Tư lệnh Quân khu 4 yêu cầu các đơn vị cần tiếp tục kiện toàn, bổ sung đầy đủ lực lượng, phương tiện cơ sở vật chất, y tế, con người; điều chỉnh kế hoạch phòng chống dịch và tiếp nhận cách ly tại các đơn vị theo quy định; thực sự coi phòng chống dịch như chống giặc, với phương châm “4 tại chỗ”, gồm: bổ sung, điều chỉnh Kế hoạch phòng chống dịch sát với tình hình địa bàn; hướng dẫn, chỉ đạo các cơ quan, đơn vị trong toàn Quân khu; rà soát nắm tình hình, tổ chức chuẩn bị và tiếp nhận, cách ly công dân về nước cũng như tăng cường công tác trực phòng chống dịch tại các tuyến. Như vậy, đây là bài học rất giá trị trong phản ứng chính sách, các phản ứng nhanh chóng, kịp thời, sát thực tiễn trong khuôn khổ định hướng chung của Trung ương.

Bài học từ công tác chống dịch của tỉnh Quảng Ninh là “lấy người dân, doanh nghiệp là trung tâm, là chủ thể, cộng đồng dân cư, xã, phường, thị trấn là “pháo đài” khi chuyển đổi trạng thái, tỉnh đã phát huy cao nhất vai trò trung tâm của nhân dân trên tất cả mọi mặt hoạt động phòng, chống dịch, từ ý thức phòng ngừa, ngăn chặn, tự giãn cách, tự cách ly, tự bảo vệ mình và bảo vệ cộng đồng, giám sát lẫn nhau, đến đóng góp nguồn lực, tương trợ xã hội, tham gia các tổ tự quản phòng, chống COVID-19 giúp giảm áp lực cho các lực lượng nòng cốt, hình thành nên “thế trận lòng dân” ứng phó với đại dịch”[4]. Sự chủ động, sáng tạo của người dân, doanh nghiệp và chính quyền địa phương có vai trò rất lớn trong ứng phó với các tình huống khẩn cấp, phát hiện, xử lý vấn đề nhanh, kịp thời, với nguồn lực tại chỗ.

4. Nhất quán, thông suốt và minh bạch thông tin

Bài học từ chiến dịch phòng, chống Covid-19 cho thấy việc tăng cường nhận thức thông qua phổ biến thông tin bằng nhiều ngôn ngữ và hình thức để đảm bảo khả năng tiếp cận và sự tham gia của những người dễ bị tổn thương, bao gồm người khuyết tật, dân tộc thiểu số, lao động nhập cư và gia đình họ, cha mẹ, phụ nữ và trẻ em có kiến thức về dịch bệnh để ngăn ngừa sự kỳ thị, phân biệt đối xử và rủi ro, tăng cường các hành vi tìm kiếm sức khỏe, chia sẻ gánh nặng chăm sóc. Rà soát các quy định liên quan để đảm bảo quyền riêng tư, bảo vệ dữ liệu và an toàn trực tuyến của trẻ em, đồng thời nâng cao nhận thức về sự kỳ thị và phân biệt đối xử liên quan đến vi rút đối với những người sống trong các trung tâm cách ly, những khu vực mà chính quyền cũng như nhân viên y tế và con cái họ hạn chế ra vào.

Xử lý nghiêm hành vi lợi dụng dịch bệnh, lợi dụng mạng xã hội để lan truyền nhiều thông tin chưa đúng, thậm chí xuyên tạc về tình hình dịch bệnh COVID-19. Điều này đã gây hoang mang, lo sợ cho người dân cũng như gây khó khăn cho công tác phòng, chống dịch bệnh. Không chỉ lan truyền các thông tin sai về tình hình dịch bệnh, nguy hiểm hơn một số tổ chức, cá nhân phản động lợi dụng cơ hội này đã kích động, xuyên tạc các chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng, Nhà nước ta; phủ nhận những nỗ lực và thành quả trong công tác chống dịch, chăm lo đời sống và bảo đảm an toàn cho nhân dân. Những thông tin thất thiệt về dịch bệnh Covid-19 đã xuất hiện từ những ngày đầu tiên bùng phát dịch. Các lực lượng chức năng cũng đã vào cuộc và xử lý không ít các trường hợp vi phạm. Theo thống kê của Cục Phát thanh, truyền hình và thông tin điện tử (Bộ Thông tin và Truyền thông), tính riêng trong năm 2020, các lực lượng chức năng đã xử lý hơn 1.000 trường hợp vi phạm trên mạng xã hội về đưa tin sai, bịa đặt về tình hình dịch Covid-19 ở Việt Nam[5].

Công bố kịp thời các nghiên cứu, bằng chứng khoa học về độc lực, tốc độ lây lan, mức độ nguy hiểm, cách thức phòng, tránh dịch bệnh để người dân nắm được, chủ động phòng, chống dịch bệnh và không hoang mang, tin theo các tin đồn thất thiệt. Ví dụ như, Cục Thông tin khoa học và công nghệ quốc gia tập hợp danh sách các công bố quốc tế mới nhất về Covid-19 trên thế giới, bao gồm những bài viết đã được xuất bản chính thức và các bài viết được chấp nhận đăng trên những cơ sở dữ liệu học thuật chính thống. Để tạo thuận lợi cho công tác nghiên cứu, điều trị và phòng chống dịch viêm đường hô hấp cấp do Covid-19, Cục Thông tin khoa học và công nghệ quốc gia tập hợp danh sách các công bố quốc tế mới nhất về nội dung này để các bác sĩ, nhân viên y tế và các nhà nghiên cứu của Việt Nam tiện theo dõi. Danh sách sẽ được cập nhật thường xuyên theo tiến độ xuất bản điện tử. Thông tin chi tiết được đăng tải trên Cổng thông tin điện tử của Bộ Khoa học và Công nghệ (https://www.most.gov.vn/) và Cục Thông tin khoa học và công nghệ quốc gia (http://www.vista.gov.vn/)[6].

5. Phản ứng chính sách linh hoạt, thích nghi với thực tế

Trong các tình huống khản cấp, bất thường từ các phản ứng chính sách ban đầu, dựa trên sự thay đổi của thực tiễn và các thông tin chúng ta nắm bắt được trong quá trình chỉ đạo và quan sát từ thực tiễn việc điều chỉnh chính sách cần linh hoạt, sát thực tiễn, đôi khi là các chính sách chưa có tiền lệ. Ngày 28/7/2021, tại Kỳ họp bất thường lần thứ nhất, Quốc hội khóa XV đã Nghị quyết số 30/2021/QH15 đã quyết nghị các chính sách phòng, chống dịch COVID-19:  Quyết định và tổ chức thực hiện các biện pháp chưa được luật quy định hoặc khác với quy định trong các luật, pháp lệnh hiện hành để đáp ứng yêu cầu cấp bách của công tác phòng, chống dịch COVID-19 về áp dụng cơ chế đặc biệt, đặc thù, đặc cách trong cấp phép, đăng ký lưu hành, sản xuất, mua sắm thuốc, trang thiết bị y tế, hóa chất và đầu tư cơ sở vật chất; mua sắm với số lượng cao hơn nhu cầu thực tế để dự phòng trường hợp dịch bệnh có diễn biến phức tạp, phát sinh[7]. Nghị quyết 30/2021/QH15 là sáng kiến lập pháp chưa từng có tiền lệ trong hoạt động lập pháp.

Việc Chính phủ quyết định chuyển trạng thái từ “Zero COVID-19” sang thực hiện chiến lược thích ứng linh hoạt, an toàn và kiểm soát hiệu quả dịch COVID-19, kịp thời điều chỉnh phương pháp, cách làm phù hợp với diễn biến mới của dịch bệnh, chủ động vận dụng thực hiện hiệu quả chiến lược nhận diện, chủ động phòng, chống trước; phát hiện, hành động, xử lý trước; chuẩn bị phương án, vật tư trước cũng là phản ứng chính sách kịp thời trước diễn biến thực tế của tình hình dịch.

Tiếp theo chúng ta cũng loại bỏ tất cả các rào cản hành chính để đảm bảo quy trình xác định người thụ hưởng hiệu quả và kịp thời, không phân biệt đối xử với những người dễ bị tổn thương và thiệt thòi nhất (bao gồm cả những người không có hộ khẩu thường trú và/hoặc giấy tờ tùy thân, người bán dâm, người chuyển giới và hoàn thiện các tiêu chí và điều kiện đủ điều kiện để lựa chọn hộ kinh doanh cá thể và lao động phi chính thức đủ điều kiện nhận tiền mặt), tiếp cận với các chương trình an sinh xã hội, bao gồm bảo hiểm y tế và chuyển tiền hiệu quả thông qua thanh toán điện tử. Xem xét các bài học rút ra từ các chính sách linh hoạt và mô hình cung cấp dịch vụ sáng tạo (chẳng hạn như chăm sóc sức khỏe từ xa) được điều chỉnh hoặc đã được chứng minh là hiệu quả và linh hoạt trong bối cảnh COVID-19 để tiếp tục cung cấp các dịch vụ. Khám phá cách chính thức duy trì hoặc mở rộng các chính sách này sang các lĩnh vực mới để không ai bị bỏ lại phía sau và tăng cường khả năng phục hồi của cộng đồng trong các tình huống khẩn cấp.

6. Kết nối thông tin và tương trợ quốc tế

Việc kết nối thông tin với các Tổ chức quốc tế, các quốc gia có các nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề và cập nhật các mô hình hiệu quả cũng là một cách để chúng ta có thêm thông tin, kinh nghiệm để đưa ra các phản ứng chính sách tốt trước các tình huống bất thường.

Về tương trợ quốc tế, thực hiện lời dạy của Bác “Giúp bạn là tự giúp mình”, khi dịch bùng phát nghiêm trọng ở nhiều quốc gia trong khi chúng ta vẫn kiểm soát tốt tình hình Việt Nam thực hiện tương trợ quốc tế, gửi các trang thiết bị y tế trong khả năng của mình, quyên góp tài chính…để giúp các nước bạn. Đến khi dịch ở nước ta bùng phát mạnh, nhờ dự hỗ trợ của các tổ chức quốc tế và nhiều quốc gia mà chúng ta có được vắc xin và các trang thiết bị y tế cần thiết góp phần kiểm soát dịch bệnh thành công. Đây cũng là bài học về phản ứng chính sách trong tình huống bất thường.

Tóm lại, phản ứng chính sách trong tình huống bất thường khó có thể dựa vào các kịch bản chính sách có sẵn, chúng ta chỉ có thể phản ứng tốt khi có sự chuẩn bị tốt về tiềm lực kinh tế, tâm lý, nguồn lực con người, sự đồng lòng, thông suốt từ trên xuống dưới, sự hợp tác, hỗ trợ của các tổ chức quốc tế và các quốc gia trên thế giới. Liên tục cập nhật thông tin, nghiên cứu tìm hiểu thực tiễn mới và hành động nhanh chóng, kịp thời. Bài học từ đại dịch Covid-19 đã gợi mở cho chúng ta nhiều kinh nghiệm trong phản ứng chính sách đối với các tình huống bất thường./.

PGS.TS Đặng Thị Ánh Tuyết

ThS. Vũ Thái Hạnh