"Mỗi di tích ở Yên Tử đều kể một câu chuyện hấp dẫn"

Ngày 20/12/2025, tỉnh Quảng Ninh, tỉnh Bắc Ninh và TP Hải Phòng sẽ tổ chức lễ đón nhận bằng Di sản Văn hóa thế giới Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc. Sự kiện vinh danh này sẽ tạo ra một luồng gió cho du lịch di sản kết nối các di tích trong Quần thể, trong đó có việc khai thác di sản tư liệu. Nhân dịp TS Nguyễn Văn Anh, Giám đốc Bảo tàng Lịch sử và Văn hóa, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, đến Quảng Ninh dự tọa đàm "Di sản, tư liệu và du lịch di sản: Tiềm năng hợp tác và phát triển bền vững tại Quảng Ninh", phóng viên Báo và Phát thanh, Truyền hình Quảng Ninh đã có cuộc trò chuyện với ông về nội dung này.

- Thưa ông, nhân nói về di sản tư liệu, ông đánh giá như thế nào về hệ thống di sản tư liệu liên quan đến quần thể Yên Tử?

+ Giá trị tư liệu của Phật giáo Trúc Lâm đa dạng. Cho đến nay, người ta đang tập trung nghiên cứu hệ thống di sản về văn bia và đặc biệt tập trung ở các chùa, các di tích. Di sản tư liệu về Phật giáo ở Quảng Ninh chủ yếu là các văn bia.

Di sản tư liệu có mấy giá trị rất quan trọng. Thứ nhất là giá trị về mặt nghiên cứu, nó cho biết quá trình hình thành, sự đóng góp của Phật giáo Trúc Lâm trong đời sống xã hội và tại sao di sản đó trường tồn. Bởi vì di sản tư liệu không phải chỉ có kinh sách mà còn có sách thuốc, tri thức dân gian về chữa bệnh, những bài ca, lời răn khuyên nhủ con người. Giá trị thứ hai mà bây giờ chúng ta tiếp tục làm rõ các nội dung ấy có thể khai thác là các kho tư liệu về thuốc, cách thức chữa bệnh. Hiện nay, tôi biết có một số đơn vị đang hoạt động trong lĩnh vực y học cũng đang muốn nghiên cứu về các bài thuốc. Ở Yên Tử cũng đã triển khai các chương trình trải nghiệm thiền trà, thiền hành để giúp du khách giải tỏa được những vấn đề, những áp lực xã hội của con người hiện đại.

- Theo ông, sau khi Quần thể di tích Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc được công nhận, việc kết nối di sản Phật giáo tại Quảng Ninh cần được quan tâm như thế nào?

+ Trong hồ sơ di sản trình UNESCO, câu chuyện cốt lõi của nó liên quan đến Phật giáo Trúc Lâm. Về mặt kết nối, bản thân các di tích ấy là bộ phận trong câu chuyện của cả một quần thể. Do vậy, đã sẵn có sự kết nối tự thân. Cái mà chúng ta đang ở đây là kết nối về giao thông, hạ tầng cũng như làm sao cho du khách đến đây có thể hiểu được sự kết nối của nó. Tôi nghĩ, đấy là những vấn đề rất quan trọng.

Trên thực tế, ở Quảng Ninh từ trước đây, đã có những bước đi căn bản để kết nối các di tích này với nhau rồi. Ví dụ như là hai điểm di tích rất quan trọng liên quan đến dòng Thiền Trúc Lâm là Yên Tử và Ngoạ Vân. Quảng Ninh đã xây dựng và mở rộng tuyến đường gọi là tuyến đường hành hương kết nối từ Yên Tử đến Hồ Thiên, Ngoạ Vân. Đấy là một hình thức kết nối.

Tôi nghĩ, về mặt kỹ thuật, giao thông, hạ tầng thì đã kết nối nhưng mà vấn đề bây giờ là cần để cho mọi người hiểu rõ hơn tại sao các di tích ấy liên quan đến nhau. Và mỗi một điểm di tích ấy thể hiện những điều gì trong câu chuyện chung của cả quần thể. Việc đầu tiên và rất quan trọng là cần phải đầu tư nhiều hơn cho công tác nghiên cứu, công tác quảng bá để giúp cho du khách khi đến Quảng Ninh sẽ hiểu thêm về những di tích này. Chúng tôi đã nhiều lần đề xuất tương tự.

Một bức tranh vẽ Phật hoàng Trần Nhân Tông trên Yên Tử.

- Sự kết nối đó, theo ông sẽ có ý nghĩa như thế nào trong việc phát triển du lịch?

+ Chúng ta biết rằng, câu chuyện Phật hoàng Trần Nhân Tông xuất gia tu hành đắc đạo, hóa Phật mô phỏng quá trình giáo pháp độ tăng và an nhiên hóa Phật của Đức Thích Ca Mâu Ni. Do vậy mà mỗi địa điểm gắn với quá trình tu hành đắc đạo của ngài chính là các thắng tích Phật giáo. Trong đó, có chùa Hoa Yên thuộc danh thắng Yên Tử hiện nay vốn là nơi ngài xuất gia tu tập, giảng pháp, độ tăng. Ngoạ Vân là nơi ngài hoá Phật sau đó các đệ tử mà trực tiếp là Pháp Loa đã tổ chức hoả thiêu để thu xá lợi. Rồi chùa Quỳnh Lâm là trung tâm đào tạo tăng tài cho sự phát triển của Phật giáo Trúc Lâm.

Mỗi địa điểm như vậy đều có những chức năng và thể hiện cả quá trình, những bước tiến trong quá trình tu tập cũng như thành đạo của Phật hoàng. Và rộng hơn nữa là quá trình hình thành, phát triển của Phật giáo Trúc Lâm.

Khi quần thể này được công nhận, du khách đến với Yên Tử đông hơn thì chúng ta cần quảng bá nhiều hơn cho cộng đồng hiểu về các điểm di tích. Ví dụ như chùa Lân, chùa Hoa Yên, chùa Vân Tiêu... đóng vai trò như thế nào. Chúng ta cần một sự nghiên cứu để diễn giải cho du khách câu chuyện của mỗi địa điểm và cả sự kết nối thành câu chuyện chung của Phật giáo Trúc Lâm.

Chư tôn đức, giáo phẩm, tăng ni và Phật tử về Yên Tử dự hội xuân.

- Như ông vừa nói, nghĩa là khi kết nối được các di tích, nhất là những điểm di tích ở trong quần thể được công nhận sẽ tạo động lực lan tỏa để người ta biết rõ hơn về Thiền phái Trúc Lâm?

+ Đúng vậy. Và không phải chỉ có kết nối các điểm di tích ở Quảng Ninh mà còn kết nối các địa điểm khác ở Bắc Ninh và Hải Phòng. Ví dụ như Thanh Mai, Vĩnh Nghiêm, Côn Sơn, Kiếp Bạc sẽ lý giải được tại sao lại nằm trong câu chuyện chung đó. Khi tìm hiểu được điều đó sẽ thuyết minh cho du khách. Và mỗi lần du khách đến đây thì ngoài việc chiêm bái Phật hoàng, còn hiểu biết được quá trình hình thành, phát triển của Phật giáo Trúc Lâm và hiểu thêm về văn hoá Quảng Ninh.

- Công tác nghiên cứu về quần thể di sản, theo ông chúng ta sẽ cần phải tập trung vào những vấn đề gì?

+ Trên thực tế, chúng ta đã đầu tư rất nhiều vào việc nghiên cứu trong vòng chục năm qua. Tuy nhiên, lịch sử và các vấn đề của riêng Thiền phái Trúc Lâm thôi đã rất rộng và đa dạng. Cho nên, kết quả chúng ta đã đạt được mới chỉ là bước đầu và căn bản thôi. Việc tiếp theo là cần phải tiếp tục đầu tư, nghiên cứu làm rõ các giá trị của văn hóa, quần thể di sản.

Hiện vật có niên đại thế kỷ 13, 14 được tìm thấy tại Yên Tử.

Ngoài giá trị về vật thể mà chúng ta đã nhìn thấy thì giá trị quan trọng cần nghiên cứu là hệ tư tưởng. Các giá trị tư tưởng mà Phật giáo Trúc Lâm hướng đến làm sao để làm yên hòa xã hội. Nghiên cứu vấn đề này sẽ ảnh hưởng đến yếu tố khác từ việc quảng bá di sản là thế nào, bảo tồn ra làm sao. Đó là nhiệm vụ mà tôi nghĩ là nền tảng để cho công việc khác. Và cũng chính vì vậy, cho nên trong phần khuyến nghị của UNESCO, người ta muốn chúng ta tiếp tục phải diễn giải các câu chuyện mà chúng ta đã kể trong hồ sơ. Cái thứ hai chúng ta phải nghiên cứu để có phương án bảo tồn tính bền vững, hệ thống, thống nhất ở các khu vực, các điểm di tích ở các địa phương khác nhau.

- Cụ thể, nội dung cốt lõi mang tính bản sắc nhất ở Phật giáo Trúc Lâm mà chúng ta cần tiếp tục nghiên cứu ở đây là gì?

+ Trong cái giá trị nổi bật toàn cầu, người ta cũng đã nêu rõ một phần quan trọng, nổi bật của nó. Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử có tính nhập thế rất cao. Nói như vậy không có nghĩa là các tôn giáo khác không có. Tôn giáo nào cũng có tính nhập thế. Tuy nhiên, sự khác biệt là Trúc Lâm đã tích hợp các giá trị của hệ thống tín ngưỡng tôn giáo khác vào để phù hợp với bối cảnh, điều kiện của Việt Nam.

Thứ hai, chính giá trị nhập thế đã tạo ra sức mạnh cho cộng đồng, dân tộc Việt Nam. Nhờ đó mà dân tộc Việt Nam vượt qua được những khó khăn. Chúng ta biết nếu như mà đơn thuần chỉ các triết lý, kinh sách của Phật giáo thì không phải ai cũng hiểu được. Nhưng Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử diễn giải đơn giản hơn để làm sao từ người dân bình thường cũng có thể hiểu được với những niềm tin rất cao siêu.

Vì vậy, Phật hoàng Trần Nhân Tông viết "Cư trần lạc đạo" diễn giải những triết lý cao siêu thành những thứ đơn giản mà người bình thường hiểu, có thể so sánh ngay những hiện tượng, những vấn đề của xã hội đang diễn ra để tự ngẫm, tự hiểu việc của mình. Và giống như bình thường kiểu việc mà đói thì ăn và mệt thì ngủ thôi. Đấy là giá trị rất quan trọng.

- Giá trị đó không chỉ quan trọng với quá khứ mà còn vẫn đúng với hiện tại và thậm chí cả tương lai...

- Đúng vậy. Những giá trị rất quan trọng của Phật giáo Trúc Lâm nói riêng và Phật giáo nói chung rất phù hợp với suy nghĩ, tâm tư tình cảm của con người. Phật giáo Trúc Lâm không chỉ đề cập đến các vấn đề của xã hội thế kỷ XIII mà có nhiều vấn đề hiện vẫn còn tồn tại trong xã hội hiện đại. Thậm chí có những vấn đề còn lớn hơn rất nhiều như stress chẳng hạn. Điều đó giúp ta hiểu tại sao những bài giảng của Thiền sư Thích Nhất Hạnh lại có thể được nhiều người nghe dù cho họ không theo tôn giáo. Những quan điểm, cách hành động của Phật giáo theo tư tưởng Trúc Lâm vẫn phù hợp để giải quyết nhiều vấn đề hiện nay. Do vậy mà Phật giáo Trúc Lâm có tính đương đại là như thế.

- Cảm ơn ông đã trả lời phỏng vấn!